Czy konwenty fantastyki są apolityczne? Pilipiuk, Ziemkiewicz i konwent Konline

Organizatorzy i organizatorki internetowego konwentu Konline postanowili odwołać imienne zaproszenie dla Andrzeja Pilipiuka, który w swoim „credo politycznym” nazywa aborcję „groźnym przeżytkiem ideologii nazistowskiej”, a feminizm: „obrzydliwą toksyczną ideologią opartą na wielopiętrowym kłamstwie”. Jak na to zareagował Pilipiuk, obok niego zaś – Rafał Ziemkiewicz?

Ta opowieść ma dwa wątki, teraźniejszy i historyczny. O historycznym napisałem akurat książkę, ale zacznijmy od teraźniejszości.

Kwestia podstawowa: Andrzejowi Pilipiukowi nikt nie zabronił wstępu na konwent (czyli zjazd miłośniczek i miłośników fantastyki, gier itd.). Nikt nie zakazał mu też zgłoszenia własnego punktu programu. Z formalnego punktu widzenia stało się jedynie tyle, że Pilipiuk nie będzie miał specjalnego statusu gościa.

Oczywiście wystosowanie i odwołanie zaproszenia jest niegrzeczne i nieprofesjonalne. Koordynatorzy konwentu w swoim oświadczeniu sami to stwierdzili i złożyli przeprosiny. Wyjaśnili, że przyczyną zamieszania były błędy komunikacyjne wewnątrz Stowarzyszenia Avangarda, które jest głównym organizatorem imprezy. A dlaczego nie chcą, by pisarze tacy jak Andrzej Pilipiuk mieli na niej specjalny status? „Są u nas mile widziane osoby, które podchodzą z życzliwością i szacunkiem do innych uczestników_czek imprezy. […] Konsekwencją wprowadzenia standardów społeczności jest to, że nie powinniśmy – nie chcemy – zapraszać jako gości osób, które publicznie zachowują się w sposób z tymi standardami sprzeczny. Mówiąc wprost: nie chcemy mieć gości, którzy szykanują inne grupy społeczne”.

Według środowego oświadczenia Pilipiuka (zob. też wersję w Internet Archive) w pierwszym z maili, które otrzymał od Avangardy, była mowa o wycofaniu zaproszenia z powodu „prawicowych poglądów” pisarza. Wybrany fragment tej wiadomości przytacza Wacław Holewiński; przyjmuję, że jest to fragment autentyczny. Cytatów z kolejnych maili, o ile wiem, nigdzie nie podawano, ale cytowane już publiczne oświadczenie obu głównych koordynatorów konwentu ma wyższą rangę niż wiadomość niepodpisana przez żadnego z nich. To ono jest zatem wiążące, niezależnie od tego, że sprzeczność między komunikatami stanowiła kolejny błąd. A w tym oświadczeniu nie ma mowy o „prawicowych poglądach” (które skądinąd sam Pilipiuk wprost wiązał ze swoją twórczością: „Moje poglądy i proza są na tyle zbieżne, że gdy po moją książkę sięgnie zadeklarowana feministka bądź lewak, to odrzuci ją po pierwszych rozdziałach”). Zamiast tego jest mowa o wypowiedziach publicznych. Zakładam, że takich jak choćby te z „credo politycznego” Pilipiuka (a to tylko jeden tekst):

Dostrzegam konieczność powstrzymania ekspansji agresywnych sekt i religii inwazyjnych opartych na obcych kulturowo systemach wartości. Szczególny mój niepokój budzi islam. […] Odnośnie kwestii LGBT – jestem zwolennikiem wolności osobistej i prawa do szukania szczęścia oraz samorealizacji. Niech każdy robi to po swojemu. Zarazem niepokoi mnie lawinowo rosnąca agresja aktywistów wywodzących się z tych środowisk oraz nieustanne przesuwanie granic w kierunku uznania zaburzeń osobowości i autoidentyfikacji płciowej za „normę”. […] W obecnej formie feminizm skierowany jest w pierwszej kolejności do przedstawicielek marginesu społecznego.

Zwróćmy również uwagę na resztę oświadczenia pisarza. Nie tylko nazwał on odwołanie zaproszenia „cenzurą prewencyjną” oraz „haniebnym incydentem, […] wybrykiem garstki nieodpowiedzialnych ludzi nie rozumiejących etosu naszego ruchu”, ale też wyraził obawę, że w ten sposób zbliżamy się do „neomarksistowskiej inżynierii społecznej” krajów zachodnich, spowodowanej „terrorem politycznej poprawności”. Zdaniem autora w państwach tych „wobec niepokornych uczonych lub twórców stosowane są metody, świetnie znane nam z czasów gdy nasz kraj padł ofiarą reżimów totalitarnych”.

Jak mówi znany tekst kultury: to eskalowało szybko. Nie odmawiam pisarzowi prawa do złości na organizującą konwent ekipę, która zachowała się niegrzecznie i nieprofesjonalnie (i przeprosiła). Ale zarzut zbliżania się do reżimów totalitarnych? Jak to jest, że odwołanie imiennego zaproszenia umieszcza Pilipiuk de facto w jednym ciągu myślowym z masowym terrorem politycznym, obozami zagłady czy mordami sądowymi?

Fragment grafiki ze strony głównej konwentu Konline

Tuż przed Pilipiukiem wypowiedział się również Rafał A. Ziemkiewicz, który wcześniej pisał, że „do LGBT trzeba strzelać”. Owszem, zastrzegał, iż chodzi mu o „«strzelanie» […] do ideolo, nie do homoseksualistów”. Coś mi jednak mówi, że gdyby znany lewicowy autor stwierdził „do Kościoła trzeba strzelać!” lub „do prawicy trzeba strzelać!”, to żadne zastrzeżenia by nie pomogły. Kiedyś zresztą napisałem cały tekst o tym, jak mogłaby wyglądać Polska, gdyby lewica i ruchy LGBT+ traktowały prawicowych katolików tak, jak same są przez nich traktowane. Nie sprowadzałoby się to do wycofywania imiennych zaproszeń, oj, nie. Na szczęście nie żyjemy w tej fikcyjnej wersji naszego kraju; szkoda tylko, że żyjemy w odwrotnej.

Co powiedział tym razem Ziemkiewicz? Zacytujmy fragment zaczynający się w jedenastej minucie nagrania:

[To jest] inwazja pełzająca bolszewików małych, którzy się ciągle odradzają. To jest tak jak z zarazą dokładnie, bardzo dobrze arcybiskup [Marek Jędraszewski] to powiedział. To jest ta sama zaraza, tylko te zarazki przychodzą w nowej mutacji. […] Każdy syfilis, każda gruźlica, każda ospa wróci. No i wraca. W nowej formie, może inne kolory, nie czerwone, nie brunatne, tylko tęczowe, ale ta sama zaraza […] – mentalność Sturmabteilungu. My mamy te nasze jedyne słusznie ideolo […] zabronimy istnienia jakimkolwiek innym. […] Odsyłam do takiego archetypicznego wydarzenia, jakim było palenie książek na początku lat trzydziestych w Berlinie. Młodzież berlińska […] wywlekła z bibliotek uniwersyteckich i spaliła dekadenckich lewicowych i liberalnych pisarzy, żeby nie sączyli miazmatów w zdrową germańską duszę. Czy państwo myślicie, że to się odbyło na jakiś rozkaz Hitlera? Nie! To młodzież sama chciała.

Uczulam: nie chodzi o fandom. Chociaż przykro mi oczywiście, że w fandomie takie typy ze Sturmabteilungu już są w tej chwili tolerowane. Kiedyś to było nie do pomyślenia. […] Ale chodzi o to, że jak ich nie zatrzymamy, to z każdym momentem będzie trudniej i gorzej. Stąd moje gorące poparcie dla projektu Lex Czarnek, który jest projektem zdroworozsądkowym. Wybieramy sobie władzę po to, żeby ta władza pilnowała, kto do szkół wchodzi, żeby tam nie wchodzili werbować do szturmowców, właśnie tak, jak próbowali.

A zatem według kolejnego znanego twórcy prawicowej fantastyki (w tym wypadku byłego) organizatorzy i organizatorki Konline’u już nawet nie zbliżają się do nazistów, ale po prostu są jak naziści. Lub staliniści. Dla mnie to wyjątkowo niesmaczne, nie tylko ze względu na osoby bezpośrednio obrażane, ale też z powodu pamięci o ludziach, którym w totalitarnych reżimach naprawdę strzelano w tył głowy. W dodatku w Niemczech książki palili ludzie popierający rząd. Wiosną 1933 roku Hitler był już od paru miesięcy kanclerzem, a naziści właśnie wygrali wybory. Swoich przeciwników politycznych prześladowali, bili, zamykali w więzieniach i obozach koncentracyjnych, a Socjaldemokratyczną Partię Niemiec w czerwcu zwyczajnie zdelegalizowali. Tymczasem ekipa organizująca Konline ani nie zdradza takich zamiarów, ani też nie ma takich możliwości – przeciwnie, konwent i jego koordynatorzy mają o parę rzędów wielkości niższą rozpoznawalność i mniejsze wpływy niż Pilipiuk i Ziemkiewicz.

Jeszcze raz: organizatorki i organizatorzy Konline’u popełnili kilka błędów komunikacyjnych. Nie ma co oczekiwać, by reakcja była idealnie stonowana. Ale czy to jest powód do porównań z reżimami totalitarnymi?

Uczestnicy konwentu i festiwalu Pyrkon 2019 (zdj. Klarqa, lic. CC BY-SA 4.0, źródło: Wikipedia)

Pora na wątek historyczny. Andrzej Pilipiuk twierdzi, że „konwenty miłośników fantastyki zawsze były apolitycznymi świętami naszego ruchu. […] Nie było problemu w co kto wierzy, ani jakiej orientacji seksualnej jest zwolennikiem. […] Między uczestnikami panowała mądra tolerancja – nie narzucona przepisami czy terrorem medialnym, ale naturalna – wynikająca z potrzeby serc i wzajemnego poszanowania”. Podobnie Ziemkiewicz w ósmej minucie nagrania mówi, że fandom science fiction i ruch fantastyki „był zawsze miejscem szczególnej tolerancji, szczególnej różnorodności, […] szczególnej otwartości […]. Ostatnią rzeczą, która się liczyła w fandomie, była polityka, mimo że były to czasy komuny. Oczywiście większość nas sprzyjała Solidarności, większość z nas była dumna z Janusza Zajdla, ale nie wszyscy. […] Na przykład pamiętam takiego tam zagorzałego partyjniaka, który Solidarności nienawidził […]. Ale jakoś to nie przeszkadzało, jakoś żeśmy ze sobą funkcjonowali”.

Nie wątpię, że z punktu widzenia obu autorów mogło to tak właśnie wyglądać. Ba, sam nie przypominam sobie bodaj żadnych wyraźnych napięć politycznych z własnego okresu intensywnego jeżdżenia na konwenty (mniej więcej w latach 2007–2015). Zapamiętałem za to atmosferę jednoczącego święta.

Tylko czy dawne konwenty faktycznie stanowiły apolityczną przestrzeń dla wszystkich? Czy może jednak opierały się na cichej zgodzie co do tego, jakie treści polityczne czy ideologiczne wolno wyrażać, a jakie nie?

Pracując nad swoim doktoratem, przeczytałem i przeanalizowałem około 900 artykułów wstępnych, felietonów i recenzji z czasopisma „Fantastyka” z lat 1982–2012. W tym materiale bardzo mało jest wypowiedzi nieprzychylnych poglądom prawicowym i konserwatywnym. Od połowy lat 90. przez ponad dekadę pojawiają się za to liczne wyrazy niechęci wobec idei kojarzonych z lewicą: „poprawności politycznej”, „relatywizmu”, feminizmu. Przełom wieków to również okres negatywnego przedstawiania aborcji, eutanazji, zapłodnienia in vitro. Czego jak czego, ale apolityczności nie można tym tekstom zarzucić.

Ponadto w latach 90. powstawało wiele utworów literackich o wymowie prawicowo-konserwatywnej, skierowanych m.in. przeciwko Unii Europejskiej bądź islamowi. Wciąż wartościowy jest długi tekst Jacka Dukaja Wyobraźnia po prawej stronie (tutaj część pierwsza, druga i trzecia). Jeszcze w 2008 roku autor stawiał tezę, że w polskiej fantastyce „bardzo wyraźnie dominują autorzy-konserwatyści, autorzy-prawicowcy”. Kilka lat później mógłby pewnie powiedzieć coś podobnego o historiach alternatywnych z serii Zwrotnice Czasu, publikowanej przez Narodowe Centrum Kultury.

O tym wszystkim i o wielu innych rzeczach piszę w książce, która ukaże się niedługo nakładem Wydawnictwa Naukowego „Scholar”, prawdopodobnie pod tytułem „Gust i prestiż. O przemianach polskiego świata fantastyki”. Stwierdzam w niej również, że jeszcze potężniejszą siłą od idei konserwatywno-prawicowych były realia kapitalistycznego rynku książki. Nie zmienia to faktu, że w rodzimej prozie fantastycznej i poświęconych jej wypowiedziach (przynajmniej w „Fantastyce”) owe idee uobecniały się często, w przeciwieństwie do liberalnych, a tym bardziej – lewicowych.

Skądinąd o politycznym nastawieniu samej prozy z uznaniem wyrażał się nie kto inny, jak Rafał A. Ziemkiewicz. Recenzję opublikowaną w „Fantastyce” w lipcu 1989 roku rozpoczął słowami: „Sławić Stanisława Augusta Poniatowskiego za obiady czwartkowe i za budowę warszawskich Łazienek czy chylić czoła przed szaleńczymi zrywami powstańczego bohaterstwa? Pisarz żyjący pod naszą szerokością geograficzną i traktujący swe powołanie poważnie nie uniknie podjęcia tego dylematu”. Potem zaś dodał: „Pozostaje ogromną zasługą polskiej fantastyki, że oparła się kuszącym finansowo ofertom didulenia o niczym i podjęła sprawy, które najboleśniejszym cieniem kładły się na sercu”.

W jakim stopniu wszystko to przekładało się na atmosferę panującą na konwentach w późnym PRL oraz przez pierwsze kilkanaście lat III RP? Trudno to dzisiaj zbadać, ale nie widzę powodów do zakładania, że pod względem ideologicznym konwenty radykalnie różniły się od tego, co pisano w książkach i magazynach. Wśród uczestników mogło po prostu nie być osób, które miałyby inne przekonania od większości. A jeśli były, to może jednak czasem musiały się liczyć z takimi reakcjami, jak w tekstach prasowych.

Dla przykładu, w maju 2003 roku odchodzący redaktor naczelny pisma „Nowa Fantastyka”, Maciej Parowski, opublikował recenzję „Września” Tomasza Pacyńskiego (książkę nominowano później do Nagrody Fandomu Polskiego imienia Janusza A. Zajdla). Stwierdził, że powieść jest „złośliwym i zideologizowanym paszkwilem” i że zawarty w niej „obraz ksenofobicznej Polski, co to wypowie morderczą wojnę mniejszościom, postkomunistom i sąsiadom, a stanie zbrojnie w obronie encykliki «Humanum vitae», jest wzięty z poradnika stalinowskiego agitatora, a nie z rzetelnego oglądu rzeczywistości”. Na końcu napisał, iż książka potwierdza „szkodliwy społecznie stereotyp żydowskiego młodzieńca jako tego, który niechęć do polskiej tradycji i religijności wyssał z mlekiem matki i nie zamierza tego ukrywać. W prywatnych sytuacjach, jakich na konwentach dotąd nie brakowało, Pacyński dotąd nie ujawniał tego kompleksu”.

Nie ujawniał? Ciekawe dlaczego.

Może jednak konwenty nigdy nie były takie apolityczne, jak się o nich mówi. A dziś po prostu lepiej to widać, bo środowisko fanowskie jest obecnie bardziej zróżnicowane pod kątem światopoglądowym. I część osób już nie chce, by status VIP-a podczas konwentu miał ktoś, kto niewątpliwie współtworzył historię polskiej fantastyki, ale o prawie do przerywania ciąży, feministkach, aktywistach LGBT+ czy osobach transpłciowych wypowiada się w sposób jawnie wrogi. Tudzież sam mówi, że jego książki odzwierciedlają jego przekonania.

Pozostawiam Waszej ocenie, czy wycofanie imiennego zaproszenia to rzeczywiście już nazizm.

*

PS. Dla rzetelności zaznaczę, że jestem członkiem wspierającym Stowarzyszenia Avangarda, choć nie uczestniczę już aktywnie w jego działalności. W związku z tym znam wiele z osób organizujących Konline, podobnie jak Ziemkiewicz zna Pilipiuka (tutaj przykładowa rozmowa z udziałem ich obu).

PPS. Według Andrzeja Pilipiuka odwołano też zaproszenie dla Andrzeja Ziemiańskiego. O tej kwestii trudniej się wypowiadać, ponieważ mamy niewiele informacji, ale dla porządku o niej wspominam.

PPPS. Gdyby kogoś interesowało oświadczenie wydawnictwa publikującego książki Pilipiuka i Ziemiańskiego – bardzo proszę. Dzisiaj w sieci pojawił się też list otwarty Andrzeja Pilipiuka do redakcji serwisu Onet, która opublikowała materiał o całej sprawie.