„Charlie Hebdo”, morderstwo, muzułmanie i ostrze satyry

W środę 7 stycznia w Paryżu dwaj napastnicy zamordowali dwanaście osób (głównie dziennikarzy satyrycznego tygodnika „Charlie Hebdo”) i zranili jedenaście innych, wykrzykując „Bóg jest wielki”. Musimy bezwarunkowo potępić tę zbrodnię. Powinniśmy też jednak pamiętać, że tym, kogo najbardziej dotknie odpowiedź na nią, mogą być sami muzułmanie.

____________

Wpis taki jak ten musi zacząć się od wyrazów solidarności z zamordowanymi dziennikarzami. Zabójstwo nigdy nie jest dopuszczalne; zawsze jest czynem straszliwym, zasługującym na bezwarunkowe potępienie.

Słowo „bezwarunkowe” jest bardzo ważne. W wielu miejscach, również w Polsce, można bowiem dostrzec reakcję typu „tak, ale”. Znamy ją z innych smutnych, tragicznych sytuacji: „tak, gwałt jest niedopuszczalny, ale gdyby inaczej się ubrała…”; „tak, antysemityzm jest godny pożałowania, ale i oni ponoszą część winy…”. W tym wypadku mówi się czasem: „tak, potępiam zamachowców, ale nie doszłoby do tego, gdyby nie tamte komiksy”. Nierzadko idzie to w parze z postulatami prawnego ograniczenia wolności słowa, które miałoby uchronić społeczeństwa Francji i innych krajów europejskich przed skutkami ich własnej nieostrożności. W naszym kraju te postulaty występują chyba najczęściej w kontekście religijnym: „oni muszą w końcu zrozumieć, że bluźnią”.

Tymczasem to nie komiksy były przyczyną przemocy. Mogły się stać co najwyżej czynnikiem spustowym (lub dogodnym pretekstem, do czego jeszcze powrócę). Jeśli ktoś jest już gotów do popełnienia zbrodni, to popełni ją wcześniej czy później. Pod tym względem przyrównałbym paryską tragedię do masakr w amerykańskich szkołach: ich przyczyną nie są brutalne gry komputerowe, lecz trudny nieraz do rozwikłania splot czynników związanych z zaburzeniami psychicznymi, fatalną sytuacją rodzinną, nękaniem przez innych uczniów i tak dalej.

Nie można mylić czynnika spustowego z rzeczywistymi, znacznie głębszymi przyczynami, w tym najważniejszą z nich: świadomą decyzją zabójców. Odpowiedzialność za zbrodnię w siedzibie „Charlie Hebdo” leży wyłącznie po stronie morderców, a nie samych dziennikarzy.

Jak przypuszczam, wbrew tym wyjaśnieniom niektórzy czytelnicy umieszczą autora wpisu w obozie „tak, ale”. Dlaczego warto przyjąć to ryzyko? I dlaczego warto mówić o sprawie już teraz, nie czekając kilku tygodni lub miesięcy? Przede wszystkim dlatego, że najbliższe dni będą miały trudny do zmierzenia wpływ na stosunek Europejczyków do imigrantów, a także na poparcie dla nastrojów antyislamskich w naszej części świata. Nie chodzi bowiem o to, aby zemścić się na zamordowanych dziennikarzach „Charlie Hebdo” albo wesprzeć działania zmierzające do ograniczenia wolności słowa (w prawie lub w praktyce). Chodzi o to, aby zastanowić się nad przyszłością, nim historia przetoczy się koło nas.

Gdybyśmy mogli odbyć tę dyskusję za pół roku, byłoby świetnie, ale nie mamy tyle czasu. A kwestia imigrantów jest ważna także dla Polski – w tej chwili mówi się tutaj o tym znacznie mniej niż we Francji, ale to się może zmienić. Już teraz zresztą żyje u nas niejedna osoba z Ukrainy bądź Wietnamu (i mierzy się z naszymi własnymi, tyle że jeszcze nie nagłośnionymi stereotypami). Często nie zdajemy sobie sprawy, jak wiele jest państw, których mieszkańcy z powodu bardzo ciężkiej sytuacji ekonomicznej chętnie znaleźliby się w kraju o gospodarce takiej jak polska (przy wszystkich jej niedostatkach).

François Cavanna, jeden z założycieli „Charlie Hebdo” (zdjęcie z serwisu Wikimedia Commons, autor: Oscar J. Marianez)

Po tych zastrzeżeniach można przejść do stwierdzenia, że „Charlie Hebdo” jest tygodnikiem wyjątkowo nieprzyjemnym. Na jego okładce pokazywano już Benedykta XVI wznoszącego prezerwatywę ze słowami „Oto ciało moje”, szkielet Michaela Jacksona z dopiskiem „Nareszcie biały”, Osamę bin Ladena żartującego, że zamachy z 11 września przeprowadził „bez rąk”, a wreszcie Trójcę Świętą spółkującą w trójkącie homoseksualnym.

Nigdy dość powtarzania, że taki charakter tygodnika – nawet dla tych, dla których postępowania redakcji jest obrzydliwe – nie może być nawet najmniejszym usprawiedliwieniem dla przemocy. Nie mam zamiaru nikogo przekonywać, iż dziennikarze „Charlie Hebdo” sami ściągnęli na siebie tę tragedię. Dlaczego zatem krytykuję ich działalność właśnie w tej chwili? Dlatego, że w gorących dyskusjach o europejskich muzułmanach oraz migrantach trzeba koniecznie pamiętać, że ostrze satyry tego rodzaju pism często kieruje się właśnie przeciwko nim. Jak zauważył Marceli Sommer, „wymierzone jest [ono] […] w słabszych z perspektywy silniejszych – wyzwolonych i sytych”. Z perspektywy dziennikarzy, producentów kulturowych, należących zapewne do klasy średniej – przeciwko uboższym członkom stereotypizowanych grup społecznych.

Rozwińmy ten wątek. Otóż typowym przedmiotem satyry w komiksach „Charlie Hebdo” są takie grupy ludzi (oraz ważne dla nich wartości), których położenie w społeczeństwie francuskim już teraz jest trudne. Nie mam tutaj na myśli terrorystów, gdyż tygodnik kpi nie tylko z nich (chociażby tutaj), ale też z nieradykalnego zgoła islamu. Czasopismo ukazywało już nagą kobietę z kawałkiem burki wystającym spomiędzy pośladków (podpis: „Tak dla noszenia burki… od wewnątrz!”), drukowało kontrowersyjne komiksy z „Jyllands Posten” (choć te jak na standardy „Charlie Hebdo” są nieomal purytańskie), prezentowało swojego symbolicznego pracownika w rozślinionym pocałunku z muzułmaninem, portretowało Mahometa ze słowami „Sto batów, jeśli nie umrzesz ze śmiechu!”, a także tegoż proroka z nagim zadkiem, pytającego fotografa „A mój tyłek? Uwielbiasz mój tyłek?”…

W tym względzie liczne karykatury periodyku okazują się zaskakująco zbieżne z retoryką nacjonalistyczną, mimo iż pismo jest powszechnie uznawane za lewicowe, a na jego okładce gościła również podobizna Marine Le Pen. Żeby było ciekawiej, sama Le Pen broniła później prawa tygodnika do publikacji karykatur nagiego Mahometa (choć akurat w tym wypadku moim zdaniem miała rację – cenzurowanie wszelkiej twórczości to bardzo niebezpieczny pomysł, zgadzam się tutaj z Neilem Gaimanem). Jeszcze inną kwestią jest fakt, który łatwo może umknąć czytelnikom oglądającym karykatury „Charlie Hebdo”: według danych Europolu w latach 2006–2008 zamachy przeprowadzone przez wyznawców Allacha stanowiły w Europie mniej niż jeden procent wszystkich ataków terrorystycznych.

Otoczenie biura „Charlie Hebdo” po zamachu bombowym z 2011 roku (Wikimedia Commons, autor: Pierre-Yves Beaudouin)

Co istotne, wszystkie te drwiny mogą mieć znacznie więcej negatywnych konsekwencji niż wyśmiewanie Kościoła katolickiego. Owszem, ten ostatni nie ma we Francji zbyt mocnej pozycji, mimo iż bardzo wiele osób w sondażach określa swoje wyznanie jako katolickie (w sondażu ze stycznia 2007 roku była to połowa Francuzów, ale tylko 8 procent spośród nich zadeklarowało regularny udział w niedzielnej mszy, a raptem 52 procent wyraziło przekonanie o „pewnym lub możliwym” istnieniu Boga). Drwienie z katolicyzmu w takim kraju jest dość łatwe. Jednak francuscy muzułmanie są w znacznie gorszej sytuacji.

Przyjrzyjmy się ich położeniu. Nad Sekwaną żyje parę milionów wyznawców Allacha – maksymalnie dziesięć procent społeczeństwa (dokładne liczby to kwestia sporna). Równocześnie zbiorowość muzułmanów w dużym stopniu (zapewne mniej więcej w połowie) pokrywa się ze zbiorowością imigrantów. Trzeba przy tym pamiętać, że wśród tych ostatnich w przybliżeniu co druga osoba urodziła się już we Francji, na mocy prawa ziemi otrzymując jej obywatelstwo.

Imigranci we Francji (podobnie jak np. Romowie) muszą się mierzyć nie tylko z trudnościami gospodarczymi, lecz także z z licznymi negatywnymi postawami. Nadchodzące miesiące mogą być dla nich szczególnie trudne. Solidaryzując się z redakcją „Charlie Hebdo”, nie możemy więc zapominać na najbliższe pół roku, że ten satyryczny periodyk (którego nakład, dotąd kilkudziesięciotysięczny, na potrzeby najbliższego numeru ma wzrosnąć do miliona egzemplarzy) jest dość ponurą instytucją. Ale też nie możemy go obwiniać za całość nastrojów antyimigranckich i antyreligijnych czy też uprzedzeń wobec klas niższych we francuskim społeczeństwie. Jak to zwykle w takich wypadkach bywa, instytucja skupiająca naszą uwagę jest jedynie elementem szerszego systemu nierówności symbolicznych i społecznych. Nie należy tracić go z oczu.

W kontrowersyjnym tekście z serwisu „Jacobin” (przedrukowanym z bloga Richarda Seymoura) znajdziemy tezę, że przedstawienia muzułmanów w „Charlie Hebdo” są rasistowskie. Teza ta ma pewne uzasadnienie w demografii zbiorowości imigranckich, a także w obserwacjach naukowych, które dotyczą przypisywania cech rasowych wyznawcom niektórych religii. Być może jednak bliżej prawdy jest Marceli Sommer, piszący o klasowym (czyli w uproszczeniu: gospodarczym) podłożu rzeczonych przedstawień. Tak czy inaczej, Seymour ma rację, stwierdzając:

Będziemy słyszeli, że ze względu na „dobry smak” i „przyzwoitość” powinniśmy poczekać pewien czas, nim zaczniemy krytykować „Charlie Hebdo” [oraz inne europejskie media – S.K.]. Trzeba jednak ująć sprawę we właściwy sposób [już teraz] z powodu skali trwającego odwetu antymuzułmańskiego we Francji, potężnych, przerażających ruchów antymuzułmańskich w Niemczech oraz nieprzerwanej paniki antymuzułmańskiej w Zjednoczonym Królestwie – a także z powodu celów ideologicznych, do których osiągnięcia wykorzystana zostanie ta zbrodnia.

Ulica, przy której miał miejsce atak
(Wikimedia Commons, autor: Thierry Caro)

Jak wspominałem na początku, publikacja komiksów mogła być dla zabójców zarówno czynnikiem spustowym, jak i pretekstem. O tej drugiej możliwości pisze Michael Deacon w serwisie „The Telegraph” w tekście „A jeśli nie chodzi o komiksy?” (przytaczam jego wypowiedź ze skrótami i drobnymi zmianami).

Oto moja teoria: terrorystów nie obrażają komiksy. Oni nie przejmują się satyrą. Może nawet nie przejmują się prorokiem Mahometem. Udają, że zostali obrażeni, aby dać sobie pretekst do popełnienia morderstwa. Morderstwa tak straszliwego, że niemuzułmanie zwrócą się przeciw muzułmanom, aby ich obwiniać, prześladować. Palić ich księgę, atakować ich meczety, grozić im na ulicach, domagać się ich usunięcia ze społeczeństw Zachodu. Działania te przestraszą zachodnich muzułmanów, izolując ich i alienując. W ten sposób doprowadzą część z nich do wspierania terrorystów – a nawet do tego, że sami się nimi staną.

W swojej gniewnej niewinności trwamy w przeświadczeniu, że tutaj chodzi o komiksy. Tak jakby w tej chwili przywódcy terrorystów na Zachodzie wyli gdzieś z żalu i niedowierzania, że te same satyryczne komiksy przedrukowano dziś rano w licznych europejskich gazetach. („Katastrofa! Nasz plan obrócił się przeciw nam w sposób, którego nie mogliśmy przewidzieć! Atrament naprawdę pokonuje kałasznikowy! Jeszcze raz zwyciężyła nas satyra!”).

Nie wydaje mi się, aby to było prawdopodobne. Nie sądzę, aby terroryści „przegrali”, gdy nie przedrukujemy komiksów. Sądzę, że „wygrają”, jeśli połkniemy przynętę – i zaczniemy nienawidzić muzułmanów.

Tutaj nie chodzi o satyrę.

Michael Deacon nie musi mieć stu procent racji. Motywacja religijna mogła odegrać swoją rolę w tym zamachu i na pewno ma znaczenie dla wielu terrorystów (nawet jeśli ważniejsze są inne powody – ekonomiczne, kulturowe, geopolityczne – o których zapominamy, koncentrując się na pobudkach wyznaniowych). Trzeba pamiętać o wadze czynów postrzeganych jako bluźniercze oraz starać się zrozumieć to postrzeganie, tak jak proponuje ks. Andrzej Draguła. Wiemy jednak, że atak nie był spontaniczny, ale dobrze przygotowany. Terroryści wiedzieli na przykład, których dziennikarzy chcą zabić, i wywoływali ich po nazwisku. Polityczne podłoże zamachu – a ściślej: w istotnym stopniu polityczne – jest więc bardzo poważną hipotezą.

I ja nie muszę mieć stu procent racji, lecz chyba wystarczy pięćdziesiąt pięć procent, aby przeraziły nas możliwe skutki europejskich odpowiedzi na zamach. I abyśmy wszyscy zastanowili się nad tym, w jaki sposób możemy reagować na tę zbrodnię, by nie robić bezwiednie tego, czego prawdopodobnie chcą od nas mordercy.

Bo reagować trzeba, to nie ulega wątpliwości. Nie możemy pozwolić na to, aby o czyimkolwiek życiu i wyrażaniu czyichkolwiek poglądów decydowała przemoc.

____________

Wpis powstał dzięki facebookowej rozmowie z kilkoma osobami: Jankiem Jęczem, Arturem Ganszyńcem, Maćkiem Reputakowskim, Mateuszem Tonderą, Leszkiem Karlikiem, Michałem Królem i Adamem Sielatyckim. Nie wiem, czy którykolwiek z nich zgodzi się z powyższym tekstem, ale to nie zmienia tego, że tamta wymiana komentarzy pomogła mi wyklarować swoje poglądy. Dziękuję!

Trzeba też wspomnieć, że moje poglądy w tej sprawie zaczęły się kształtować pod wpływem wpisów z fanpage’a Lewica.pl.

Jeżeli wpis Was zaciekawił, być może zainteresuje Was również powiązany z blogiem fanpage.

____________

PS. Jeszcze jedna myśl na koniec: zawartość „Charlie Hebdo” z konieczności oceniam na podstawie selektywnych doniesień medialnych. Istnieje możliwość, że wpadam w pułapkę i traktuję pojedyncze, starannie wybrane komiksy jako reprezentatywne dla szerszej polityki pisma. W takim wypadku rola periodyku w budowaniu nastrojów antyislamskich czy antyimigranckich nie byłaby zbyt istotna. Nie podważałoby to jednak zasadniczego przesłania wpisu: mniejszościom muzułmańskim we Francji oraz innych krajach Europy grożą liczne negatywne stereotypy, przekładające się na bardzo konkretną społeczną dyskryminację. Przemoc i zbrodnia są absolutnie niedopuszczalne, lecz jednocześnie pejoratywne przedstawienia muzułmanów (oraz innych mniejszości) mogą przyczyniać się do bardzo realnej krzywdy wielu ludzi. Czy powinny być zakazane? Nie. Czy każdy przypadek takich przedstawień należy potępiać z założenia? Nie. Ale na świecie jest wiele miejsc, w których nasilenie tego rodzaju wypowiedzi o muzułmanach czy katolikach (ateistach również!) stało się niepokojąco wysokie. Francja może być jednym z takich krajów. Starajmy się o tym pamiętać.